Ουτοπία

Συχνά εξαντλείται σε φιλοσοφικά τσιτάτα και θεωρητικούρες δίχως αύριο. Η αλήθεια είναι ότι ή θεωρείται μεγαλεπίβολο σχέδιο, πρόταγμα κάθε καιρού και κάθε κοινωνίας, πρόσκληση βαθιά προσωπική και υπαρξιακή. Η ουτοπία που μιλήθηκε, τραγουδήθηκε, ενέπνευσε και συνεχίζει και θα συνεχίζει στις δυστοπίες κάθε εποχής είναι στοιχείο της ιδεολογίας και της κοσμοθεωρίας του καθενός και στοιχείο του zeitgeist, είναι στοιχειό κομβικό στις παρέες, τις μεγαλύτερες ομάδες, τους ηρωισμούς ή τις ψιθυριστές προσευχές.

Ο όρος «ουτοπία» (από το ελληνικό ου+τόπος) είναι το όνομα για μιαν ιδανική κοινότητα ή κοινωνία. Δημιουργός του όρου είναι ο Άγγλος συγγραφέας Τόμας Μορ που το 1518 έγραψε το ομότιτλο βιβλίο. Ουτοπία είναι η αναζήτηση του ανέφικτου ή ένα κράμα ιδεατών μορφών που θα μπορούσε να προσλάβει η κοινωνική ζωή. Όπως έχει εύστοχα διατυπωθεί: η Ιστορία δημιουργεί ουτοπίες και οι ουτοπίες δημιουργούν Ιστορία. Βέβαια, δεν είναι όλες οι ουτοπίες θετικές!

Ουτοπία φυγής ή Ουτοπία ανασυγκρότησης;

Σύμφωνα με τον Λιούιος Μάνφορντ οι κοσμικές ουτοπίες (κάποια μελλοντική κατάσταση κοινότητας ή κοινωνίας χωρίς την επέμβαση του θείου) έχουν δύο ουσιαστικές λειτουργίες που τις διαχωρίζουν: ουτοπίες φυγής και ουτοπίες ανασυγκρότησης.
Οι ουτοπίες φυγής αφήνουν τον εξωτερικό κόσμο ως έχει ενώ οι δεύτερες επιδιώκουν την αλλαγή. Ουτοπικό θα ονομάζαμε, λέει ο Καρλ Μανχάιμ, εκείνο τον προσανατολισμό που όχι μόνο υπερβαίνει την πραγματικότητα, αλλά και που περνά στη δράση και διασπά την υφιστάμενη τάξη του Είναι. Η ανατροπή είναι το κύριο χαρακτηριστικό μιας ουτοπίας. Χρειαζόμαστε, λοιπόν, σήμερα μιαν/την Ουτοπία;

Ο Χάρτης για την Ουτοπία

Πάντα χρειάζεται ένας χάρτης για το κυνήγι του θησαυρού. Στο δρόμο μπορεί να μεταμορφώνεται ο θησαυρός, όπως να μεταμορφώνεται κι ο χάρτης. Πάντα η Ουτοπία θα ψάχνει για καινούρια οχήματα και νέα οράματα, αναπαράγεται και διαμορφώνεται, περνά από τις συμπληγάδες των απόψεων, ότι η κοινωνία για να αλλάξει πρέπει να αλλάξει ο άνθρωπος ή ότι η κοινωνία αλλάζει και ακολουθεί ο άνθρωπος.

«Ως τότε ας ξυπνάμε αυτούς που κοιμούνται.

Όχι αυτούς που ονειρεύονται.»

Έτσι, λοιπόν, με αυτές τις ελάχιστες σκέψεις θα ξεκινήσουμε ένα μικρό οδοιπορικό στις ουτοπίες, πάντα κρατώντας σαν κοινό μυστικό πως:

«Η ουτοπία βρίσκεται στον ορίζοντα

Όποτε κάνω δυο βήματα να την πλησιάσω

αυτή απομακρύνεται δυο βήματα.

Αν προχωρήσω δέκα βήματα μπροστά

αυτή ξεγλιστράει δέκα βήματα ακόμη πιο πέρα.

Όσο μακριά κι αν πάω

ποτέ δεν τη φτάνω.

Τότε, σε τι χρησιμεύει η ουτοπία;

Ακριβώς σε αυτό, στο να μας κάνει να προχωράμε μπροστά.»

Eduardo Calcano

Ξεκινώντας την σκιαγράφησή μας στην ή στις Ουτοπίες για έμπνευση ή πρόσκληση ή για ό,τι τελοσπάντων μάς «κάνει» να νιώσουμε, ας αναφερθούμε από εδώ και πέρα αποσπασματικά σε Ουτοπίες.

Λοιπόοον,

Χρυσή Εποχή

Από την αρχαιότητα οι άνθρωποι ονειρεύονταν ουτοπίες. Τις τοποθετούσαν σ’ ένα φανταστικό μέλλον ή ένα φανταστικό παρελθόν (με τόσο ισχυρή την παρουσία της μνήμης για τον κόσμο όπως τον ήξεραν). Ο Ησίοδος τον 8ο αιώνα π.χ. στο «Έργα και Ημέραι» του μίλησε για ένα ουτοπικό όνειρο του παρελθόντος ως την ευτυχέστερη και αρχαιότερη εποχή του Ανθρώπου.

Μιλά για το χρυσό γένος των ανθρώπων που πρωτοέπλασαν οι Ολύμπιοι θεοί, τότε που οι άνθρωποι δε γνώριζαν τα γηρατειά αλλά ήταν πάντα νέοι και δυνατοί στο σώμα. Γλεντούσαν σε συμπόσια, μακριά από όλα τα κακά, ζούσαν χαρούμενοι, με τον ύπνο λησμονούσαν τα πάντα, τα χωράφια έβγαζαν καρπούς χωρίς τον κόπο γεωργών και καλλιέργειας, οι άνθρωποι ήταν φίλοι των μάκαρων θεών (μια κατάσταση που συναντούμε σαφέστατα με κάποιες διαφορές και στην Παλαιά Διαθήκη). Ο Οβίδιος αναφέρεται σε μια χρυσή εποχή του παρελθόντος (και αυτός) που οι άνθρωποι ζούσαν χωρίς τον καταναγκασμό των νόμων και τον φόβο της τιμωρίας (μια βάση που συναντούμε συχνά στο κίνημα του αναρχισμού).

Υπερβορεία

Στην Ελληνική μυθολογία, η τέλεια κοινωνία βρίσκεται στην περιοχή των Υπερβορείων, ενός μυθικού λαού που ζούσε μακριά, πέρα από τον Βορρά, πέρα κι απ’ την χώρα των Σκυθών. Σε αυτή την περιοχή λέει ο Πίνδαρος πως: «Ποτέ δε λείπουνε οι Μούσες, δεν υπάρχει αρρώστια ή γήρας στο ιερό τους αίμα, ζουν μακριά από κόπο και από πόλεμο, δε θα βρεις αυτόν τον υπέροχο δρόμο προς τα κει ούτε από στεριά κι ούτε από θάλασσα».
Κατά τους Πλίνιο, Ηρόδοτο, Βιργίλιο και Κικέρωνα οι κάτοικοί της ζούσαν έως και χίλια χρόνια πανευτυχείς. Εκεί αποσυρόταν ο Απόλλωνας κάθε φθινόπωρο με το ιπτάμενό του άρμα που το έσερναν κύκνοι κι επέστρεφε κάθε άνοιξη στη Δήλο και τους Δελφούς.

Διακρίνουμε λοιπόν κάποια κεντρικά χαρακτηριστικά για τις αρχαιότερες ουτοπίες, που είναι η μακροζωία (στα όρια της αθανασίας), ο πλούτος της περιοχής αυτής, η ξεγνοιασιά όλων, όσοι ζουν στις ουτοπίες εκείνες, καθώς κι η χωρίς κούραση και βάσανα ζωή, σε συνεργασία με όλους τους υπόλοιπους άδολα κι αλληλέγγυα χωρίς την παρέμβαση καμίας αρχής. Αυτές οι ουτοπίες φαίνεται να γεννήθηκαν ως αντίθετες των υφιστάμενων συνθηκών.

Ομηρική ουτοπία

Το νησί των Φαιάκων είναι ένας τόπος στα όρια της φαντασίας με την πραγματικότητα. Αποτελεί τον τελευταίο σταθμό του Οδυσσέα πριν την Ιθάκη. Εκεί ξεβράζει το κύμα τον Οδυσσέα, η Ναυσικά τον φροντίζει και τον οδηγεί στον πατέρα της και βασιλιά Αλκίνοο. Εκεί ζουν θνητοί που συναναστρέφονται με θεούς, καθώς είναι «αγχίθεοι», δηλαδή συγγενείς θεών. Έχουν πλούτο, ειρήνη, ευτυχία, τα πλοία δεν έχουν πηδάλιο και είναι νοο-κινούμενα και αντιβαρυτικά (σαν αεροπλάνα, περίπου) κι είναι άτρωτα και μπορούν να γίνουν αόρατα.
Το πέρασμα, όμως, από μια τέτοια θελκτική ουτοπία που του παραχωρούταν εξ ολοκλήρου μέσα από τον ερωτικό πειρασμό της Ναυσικάς, σίγουρα δίνει άλλο ένα στοιχείο στη «ταυτότητα της ουτοπίας»: ο Καβάφης αναφέρει πως «ήδη θα κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν» στο περίφημα ποίημά του. Το πέρασμα από την ουτοπία των Φαιάκων λίγο πριν την Ιθάκη, που θα μπορούσαμε να ταυτίσουμε με την ρεαλιστική απεικόνιση της κοινωνίας στην οποία ζούμε όλοι, δεν αποτελεί τελικό προορισμό, μα μια «μικρή γεύση» και ισχυρή μνήμη για να ζήσει ο Οδυσσέας (κι ο καθένας μας) στην «κανονική» ζωή του.

Σαμπάλα

Σαμπάλα στα σανσκριτικά σημαίνει «πηγή ευδαιμονίας» ή «τόπος της ειρήνης και της ηρεμίας». Μυθικό/θρυλικό βασίλειο στα βάθη της Ασίας. η διαφορά με τις υπόλοιπες θρησκευτικές ουτοπίες είναι ότι δεν αποτελεί μόνο πνευματική κατάσταση, μα έχει και γεωγραφική υπόσταση. Οι επιστήμονες αναζητούν την ύπαρξή της.
Το 1920 ο Ρώσος Ρόοεριχ επισκέφτηκε το Θιβέτ ρωτώντας τον Δαλάι Λάμα για το πού βρίσκεται και λαμβάνοντας την αποστομωτική απάντασή του: «εσείς οι Δυτικοί δε γνωρίζετα για τη Σαμπάλα, ούτε σας ενδιαφέρει πραγματικά, μα μόνο ρωτάτε από περιέργεια και προφέρετε την ιερή λέξη επί ματαίω. Η Μεγάλη Σαμπάλα είναι πέρα από τον Ωκεανό, δεν έχει να κάνει με τη γη μας, χρειάζονται πολλές εσωτερικές αλλαγές για να μπει κάποιος στη Σαμπάλα.»
Οι βουδιστές πιστεύουν ότι στη Σαμπάλα συναντιέται ο γήινος με τον πνευματικό κόσμο, ενώ πολλοί λαοί πιστεύουν πως είναι ο τόπος προέλευσης του Βουδισμού, του Ινδουισμού και του Ταοϊσμού.

Χαμένη Ατλαντίδα και Δημοκρατία

Ίσως το πιο ερεθιστικό μυστήριο όλων των εποχών. Ο Πλάτων αναφέρει μια πολιτεία με τέλεια οργάνωση και αυξανόμενη δύναμη 10.000 χρόνια πριν την εποχή του. Ερμηνείες την τοποθετούν στον Ατλαντικό Ωκεανό, κοντά στο τρίγωνο των Βερμούδων, κατεύθυνση ήδη μυθολογικά φορτισμένη από την αρχαιότητα ή ακόμη στη Σαντορίνη, τη Μάλτα, την Ιβηρική χερσόνησο μέχρι και την Αταλάντη,
Στην ιστορία το ισχυρό κράτος της Ατλαντίδας, αυτή η πομπώδης και πανίσχυρη ουτοπία αντιδιαστέλλεται στην ουτοπία του εφικτού, την Αθηναϊκή Δημοκρατία από την οποία ηττάται.

Η Πολιτεία του Πλάτωνα

Από τα γνωστότερα πλατωνικά έργα, στο οποίο έργο πρωταγωνιστεί στους διαλόγους ο δάσκαλός του Σωκράτης για θέματα πολιτικής. Η Πολιτεία που αναδύεται μέσα από το έργο είναι μία πόλη στην οποία η ιδιοκτησία, η προσωπική ζωή και η ατομική οικογένεια δεν υφίστανται. Αντίθετα υπάρχει κοινοκτημοσύνη γυναικών και παιδιών κι αποφεύγεται η κληροδότηση, η προσωπική περιουσία και ο νεποτισμός.
Η τέλεια πόλη θα ανδρώνει εκλεκτούς πολίτες και σοφούς άρχοντες καθώς θα πρυτανεύει η δικαιοσύνη. Ο ίδιος ο Πλάτωνας δοκίμασε την αποτυχία προσπαθώντας να εφαρμόσει την ουτοπία του στις Συρρακούσες του Τύραννου Διονύσιου.

Η Ουτοπία του Αριστοφάνη

Ο Αριστοφάνης αναφέρεται στην ουτοπία σε αρκετές του κωμωδίες (Αχαρνείς, Ειρήνη, Λυσιστράτη, Όρνιθες κλπ). Ο Χουμουζιάδης τονίζει πως η απογείωση προς τον χώρο της ουτοπίας, όπου ακυρώνονται οι όροι της πραγματικότητας και όπου ανάγονται οι λύσεις των πιο δύσκολων και οδυνηρών καταστάσεων (φυγή προς το μη πραγματικό). Ο Αριστοφάνης αρέσκεται μετά τη φυγή προς την ουτοπία στην καταρράκωση του θεατή από την ιδεατή ουτοπία στην κατάσταση της σκληρής πραγματικότητας.
Στους Όρνιθες η ουτοπία είναι πιο παραστατικά παρούσα από ποτέ. Η φυγή των δύο αγανακτισμένων από την δικομανία των συμπολιτών τους, προς αναζήτηση τόπου απράγμονα, γίνεται αφορμή για να θιγούν και άλλα θέματα. Έτσι η φανταστική πλοκή των Ορνίθων θα συναντηθεί δεξιοτεχνικά με την ουσία της πολιτικής κωμωδίας.

Νήσοι των Μακάρων

Στην ελληνική μυθολογία με το όνομα αυτό είναι γνωστά κάποια φανταστικά νησιά στα οποία μετέβαιναν οι ψυχές των ηρώων και άλλων επιφανών ανδρών μετά τον θάνατό τους. Οι ήρωες αυτοί δεν πεθαίνουν καν, αλλά εξακολουθούν να ζουν σε αυτόν τον παράδεισο στην άκρη του κόσμου, στον «Ωκεανό τον βαθυδίνην». Γόνιμο έδαφος, με τριπλή καρποφορία κατ’ έτος. Σύμφωνα με τον Πίνδαρο, στην «μακάρον νάσον» αρχηγοί των ηρώων εκεί είναι ο Κρόνος κι ο Ραδάμανθυς, φυτρώνουν χρυσά λουλούδια, ενώ ο Όμηρος αναφέρει ότι στα νησιά αυτά δεν χιονίζει, ούτε βρέχει, αλλά ο Ωκεανός τα δροσίζει με την αύρα του. Όσοι βρέθηκαν στους τόπους αυτούς ζουν εν ευδαιμονία, εκτός κακών, αθάνατοι σαν τους θεούς, χωρίς την παντοδυναμία τους, χωρίς καμία βιοτική έγνοια.

Πύργος της Βαβέλ

Ο Πύργος της Βαβέλ είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αρχιτεκτονικής Ουτοπίας και μια δυνατή αλληγορία εμπνευσμένη από τη Βαβυλωνία και τα ζιγκουράτ. Σύμφωνα με τη Βίβλο ο Άνθρωπος αποφάσισε να πλησιάσει τον θεό χτίζοντας έναν πανύψηλο πύργο. Η αλαζονεία δε θα μείνει ατιμώρητη. Η σύγχυση των γλωσσών κάνει αδύνατη τη συνέχιση του έργου. Μόνο ο κοινός λόγος, η κοινή γλώσσα συνεννόησης θα μπορούσε να οδηγήσει στην ολοκλήρωση του ουτοπικού έργου και στην ολοκλήρωση της αλήθειας του.

Παράδεισος

Για πολλές θρησκείες ο παράδεισος είναι τόπος ευτυχίας και μακαριότητας που άλλοι πιστοί αντιλαμβάνονται ως πνευματική κατάσταση και άλλοι ως άφθονα νερά, βλάστηση και ειρήνη. Επίγειες ή μεταθανάτιες ουτοπίες υπόσχονται οι περισσότερες θρησκείες, αν και πολλές φορές πρέπει να περάσεις μια κόλαση για να φτάσεις ως εκεί.

Κόλαση του Δάντη

Ο Δάντης Αλιγκέρι (1256-1321) ήταν ο άνθρωπος που έδωσε μέσα από τα έργα του χρώμα και μορφή στην ιταλική γλώσσα. Διανοούμενος, με σφοδρό πάθος για τις επιστήμες και τη λογοτεχνία, καθώς και για την πολιτική. Το μεγάλο του έργο είναι η «Θεία Κωμωδία», ένα φανταστικό ταξίδι στον κόσμο των νεκρών. Οδηγοί ο Βιργίλιος κι ο Αινείας. Ο Δάντης θα επισκεφτεί τον Παράδεισο, την Κόλαση και το Καθαρτήριο με τη σειρά. Στο τελευταίο οι ψυχές μπορούν μέσα από κάποιες διαδικασίες να καθαριστούν από τις αμαρτίες και να μπουν στον Παράδεισο. Η Κόλαση πάλι μοιάζει μ’ ένα κωνοειδές καζάνι, όπου εντός του βασανίζονται εγκληματίες και πολιτικοί αντίπαλοι.

Τόμας Μουρ

Πατέρας του όρου «ουτοπία». Γι’ αυτόν (στο βιβλίο του κοινωνικοπολιτικής φαντασίας, εκδοθέν το 1518) είναι ένα νησί που βρίσκεται κάπου στον Ατλαντικό και διαθέτει ένα τέλειο κοινωνικό, πολιτικό και νομικό σύστημα. Περιγράφει μιαν ιδανική κοινωνία ισότητας, κοινοκτημοσύνης, θρησκευτικής ανοχής, όπου η εργασία θα είναι 6ωρη και δε θα υπάρχουν χρήμα, δικηγόροι και εκμετάλλευση. Ο ίδιος διατυπώνει επιφυλάξεις για το πόσο είναι δυνατή η αφθονία αγαθών χωρίς την ύπαρξη κινήτρων, όπως και για την αδιαφορία των οκνηρών που θα επιβαρύνει τους εργατικούς. Έτσι μεταθέτει την πραγμάτωση της «ουτοπίας» στο μέλλον, όπου όλοι οι άνθρωποι θα είναι καλοί. Καρατομήθηκε από τον Ερρίκο τον 8ο και ανακηρύχθηκε άγιος από την Καθολική Εκκλησία του 1935.

Τομάσο Καμπανέλα

«Ηλιούπολη» Γράφτηκε το 1613 και αφετηρία συγγραφής της «Ηλιούπολης» αποτέλεσε η «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Ο Καμπανέλα κυνηγήθηκε από την Καθολική Εκκλησία, την Ισπανική Μοναρχία και την Ιερά Εξέταση. Δικάστηκε στην Ιταλία για συνωμοσία με σκοπό την εγκαθίδρυση κομμουνιστικής κοινοπολιτείας. «Σαν εξαφανίζεται η φιλαυτία, απομένει μόνο η αγάπη για τα κοινά», έλεγε. Η «Ηλιούπολη» αποτελεί την ιδανική πόλη όπου συνυπάρχουν μια ιδιότυπη θεοκρασία κι ένας πρώιμος κομμουνισμός. Στην ιδεώδη αυτή δημοκρατία διοικούν οι πεφωτισμένοι του Λόγου του Θεού κι η εργασία κάθε ανθρώπου αποσκοπεί στο καλό όλης της κοινότητας. Δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία, αδικαιολόγητος πλούτος ή φτώχεια. Μέτρο πάντων είναι η Αστρολογία.

Libertatia

Παρά την εικόνα που έχει καλλιεργηθεί για τους πειρατές, τα περισσότερα πειρατικά πλοία του 18ου αιώνα ήταν πλωτές δημοκρατίες. Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από το σύνολο του πληρώματος και μερικά μάλιστα είχαν συντάξει καταστατικούς χάρτες. Γύρω στα 1670, πειρατές υπό την ηγεσία του θρυλικού πειρατή Captain Mission ίδρυσαν στη Μαδαγασκάρη την ελευθεριακή, πολυεθνική και πολυφυλετική κοινότητα. Ο πειρατής της Ουτοπίας, όπως ονομάστηκε ο Mission, γεννημένος στην Προβηγκία, κατατάχτηκε εθελοντής στο γαλλικό ναυτικό για να ταξιδέψει και να γνωρίσει τον κόσμο. Όταν έφτασε στη Ρώμη, αηδιασμένος από την παρακμή της παπικής αυλής, κατέληξε να πιστεύει πως όλες οι θρησκείες δεν είναι παρά το χαλινάρι στη σκέψη των απλών ανθρώπων. Με τον δομινικανό ιερέα Caraccioli, που είχε κουραστεί να παρατηρεί την ιδιοτέλεια και τη διαφθορά του κλήρου, έγιναν αχώριστοι φίλοι και μπάρκαραν στο γαλλικό πλοίο Victoire. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού οργάνωναν στο πλοίο συζητήσεις στις οποίες σταδιακά άρχισαν να συμμετέχουν όλοι οι ναυτικοί. Ο Caraccioli σαγήνευε τους ναυτικούς και άρχισε να αναπτύσσει θεωρίες κατά της Εξουσίας και να διακηρύσσει στους ναυτικούς ότι κάθε άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και έχει τα ίδια δικαιώματα στα μέσα συντήρησής του, όπως και στον αέρα που αναπνέει. Όταν σε μια ναυμαχία σκοτώθηκαν ο πρώτος και δεύτερος καπετάνιος του Victoire το πλήρωμα εξέλεξε τον Mission για καπετάνιο. Εκείνος διακήρυξε πλήρη ισότητα, κατάργηση της δουλείας, των βασανιστηρίων και της θανατικής ποινής. Αναγνώριζε το δικαίωμα της ανεξιθρησκίας και κήρυττε πόλεμο σε κάθε μορφή τυραννίας. Αντί να υψώσουν μαύρη πειρατική σημαία στο κατάρτι ύψωσαν λευκή σημαία που έγραφε LIBERTATIA.

Τα χρήματα του πληρώματος τα έβαλαν σε κοινό σεντούκι και υποσχέθηκαν αδελφική αγάπη χωρίς έριδες. Ο καπετάνιος Mission ενημέρωσε το πλήρωμα ότι πλέον θα έβρισκαν ελάχιστους φίλους, γιατί οι περισσότεροι «χορεύουν με τη μουσική των αλυσίδων τους». To Victoire κούρσεψε πολλά πλοία μεταξύ των οποίων πολλά δουλεμπορικά, από τα οποία οι δούλοι απελευθερώνονταν, μια και κανένας άνθρωπος δεν έχει εξουσία πάνω στην ελευθερία των άλλων και η πώληση ανθρώπων από αυτούς που πρεσβεύουν ότι είναι χριστιανοί αποδεικνύει ότι η θρησκεία τους είναι καρικατούρα. Μετά από πολλές πειρατείες αποφάσισαν να κτίσουν στη Μαδαγασκάρη μιαν οχυρωμένη πόλη που θα ήταν το ορμητήριό τους. Την νέα τους πατρίδα την ονόμασαν LIBERTATIA και ο καθένας απαρνήθηκε την εθνικότητά του για να ονομασθεί LIBERI. Η αρχή του τέλους για την ουτοπική αυτή αποικία έφτασε όταν προδόθηκε από δυο ναύτες του. Δέχτηκε την επίθεση Πορτογάλων και άρχισαν οι έριδες μεταξύ τους. Η γη, τα ζώα και ο θησαυρός μοιράσθηκαν. Εκείνοι που περιέφραξαν περισσότερη γη από αυτή που μπορούσαν να καλλιεργήσουν είχαν πια την έγκριση να μισθώνουν LIBERI. Τη χαριστική βολή την έδωσαν ιθαγενείς υποκινούμενοι από Άγγλους γύρω στο 1690. Όταν ο Captain Mission προσπάθησε να διαφύγει, το πλοίο του βυθίστηκε αύτανδρο. Ο θρύλος, όμως, συνεχίζεται.

Η Χώρα του Ποτέ

Ένα νησί όπου τα παιδιά ποτέ δεν μεγαλώνουν και ζουν απίθανες περιπέτειες. Μια ουτοπία της παιδικής ηλικίας που αρνείται να περάσει. Η Χώρα του Ποτέ είναι το μέρος που κατοικεί ο Πήτερ Παν (ο οποίος παίζει τον αυλό του Πανός, εξ ου και τ’ όνομα). Η μικροσκοπική νεράιδα Τίνκερ Μππελ είναι ερωτευμένη μαζί του κι εκείνος είναι μαζί της και μαζί με την συμμορία των «Χαμένων Παιδιών». Είναι η οικογένεια των παιδιών χωρίς οικογένεια. Μπορεί να κρατήσει η παιδική ηλικία για πάντα; Αυτό είναι το καίριο ερώτημα του θεατρικού συγγραφέα Τζ. Μπάρυ στο βιβλίο του αυτό. Ο Πήτερ Παν μπαίνει στο δίλημμα, όταν γνωρίζει την όμορφη Ντάρλινγκ.
Πάντα μια Ουτοπία διαδέχεται μιαν άλλη.

ΕΣΣΔ (1917-1991)

Η Ρώσικη Επανάσταση ήταν μία σειρά από μεγάλα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν στη Ρωσία το έτος 1917 κι επηρέασαν καθοριστικά ολόκληρη την Νεότερη Παγκόσμια Ιστορία. Ονομάστηκε Οκτωβριανή καθώς κορυφαία πράξη υπήρξε η κατάληψη των χειμερινών ανακτόρων της Πετρούπολης (25 Οκτώβρη 1917).

Την ημέρα αυτή εγκαθιδρύεται το καθεστώς των μπολσεβίκων του Λένιν. Η «μεγάλη σοβιετική πατρίδα» είναι αυτή που κατάφερε να νικήσει τις χιτλερικές ορδές. Είναι εκείνη που έστειλε για πρώτη φορά τον άνθρωπο στο Διάστημα.
Ωστόσο, ο σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο να γίνει η ατμομηχανή της ιστορίας μετετράπη σε σταλινική βαρβαρότητα. Η Οκτωβριανή επανάσταση ξεκίνησε ως η μεγαλύτερη ελπίδα της μη προνομιούχου ανθρωπότητας και κατέληξε ως η τραγικότερη διάψευση του 20ού αιώνα.

Σουρρεαλισμός

Πάνω και πέρα από την πραγματικότητα. Καλλιτεχνικό κίνημα αναπόσπαστα δεμένο με τον μεσοπόλεμο και συμπορευόμενο κοινωνικών, πολιτικών, επιστημονικών, φιλοσοφικών γεγονότων από τα οποία δέχεται πολλές επιρροές.
Εμφανίστηκε στο Παρίσι μετά τον Ντανταϊσμό. Κεντρική φυσιογνωμία ο Αντρέ Μπρετόν (Μανιφέστο Σουρρεαλισμού 1924). Αρνιόταν την αντικειμενική πραγματικότητα και εξέταζε απίθανες πιθανότητες, παιχνίδιζε με εναλλακτικές λογικές ή με την έλλειψη κάθε ορθολογισμού με τη γοητεία του τυχαίου. Κομμάτι του ήταν η εξερεύνηση του ασυνείδητου, η εξέταση της ψυχής απομονωμένης από τον υλικό κόσμο, μέσω ονείρων, αυτοματισμού κλπ.

Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες του Freud και τα πολιτικά ιδεώδη του μαρξισμού αποτέλεσαν γερή βάση για την εδραίωση κι εξέλιξή του. Παρ’ ότι απεχθάνονταν την εμπορευματοποίηση, οι απόψεις τους χρησιμοποιήθηκαν σε ακριβώς αντίθετους σκοπούς.

Ο Μπρετόν στηριζόμενος στην οιδιπόδεια απάντηση στη Σφίγγα (κι αργότερα χρησιμοποιώντας παρόμοια λογική ο Σεφέρης στον λόγο του στα βραβεία Νόμπελ): «Ο Άνθρωπος είναι η απάντηση όποια κι αν είναι η ερώτηση».

Η Ουτοπία της εξουσίας

Ο μηχανισμός της ουτοπίας διαχειρίζεται το αδύνατο ως δυνατό. Συλλαμβάνει το ανέφικτο και προσπαθεί να το υλοποιήσει. Οι ουτοπιστές (κατά Καρούζο «τολμητίες του ανυπόστατου») θα υπάρχουν μέχρι να πραγματωθεί η αταξική κοινωνία.
Το «τέλος της Ιστορίας» είναι η ουτοπία της Εξουσίας. Το όνειρό της για το τέλος των κοινωνικών αντιστάσεων. Ένας εξορκισμός απέναντι στην ελευθερία και τη δημοκρατία. Η Εξουσία θα είναι πάντα ανασφαλής απέναντι στην Ουτοπία. Αλλά πολλές φορές θα προσπαθήσει να την εντάξει στο σύστημα της νομιμοποίησής της καθιστώντας την μια θεμιτή εναλλακτική αποδυναμώνοντάς την έτσι.

Ισπανία (1936)

Ποτέ άλλοτε όραμα για μιαν «ελευθεριακή κοινωνία βασισμένη στη συγγνένεια της εργασίας» δε βρέθηκε τόσο κοντά στην πραγματικότητα. Πρωταγωνιστές της ισπανικής επανάστασης ήταν αναρχικοί που μέσα από τις αντιξοότητες του εμφυλίου πολέμου μπόρεσαν να πραγματοποιήσουν την κολεκτιβοποίηση εθελοντικά (εκούσια, κι όχι αναγκαστικά) στις αγροτικές και βιομηχανικές περιοχές.
Κλειδί για τα επιτεύγματα η δουλειά των συνδικάτων της CNT από το 1910. Η Βαρκελώνη γίνεται η πρώτη αναρχική πόλη στην ιστορία. Τραγικότερη στιγμή του εμφυλίου, ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα. Το «σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας», η ζωντανή ουτοπία του 20ού αιώνα, έπεσε θύμα του σταλινικού και μετά του φασιστικού χειμώνα του Φράνκο.

Ο εφιάλτης της Ουτοπίας

Ο Κοινωνικός Δαρβινισμός είναι ιδεολογικο-πολιτική παρερμήνευση της θεωρίας της Εξέλιξης των Ειδών. Διατυπώθηκε πρώτη φορά από τους Τόμας Μάλθους και Χέμπερτ Σπένσερ, που με βάση τα κείμενα του Λαμάρκ, ισχυρίζονται ότι τα προσωπικά και κοινωνικά προβλήματα κληρονομούνται. Η φτώχεια και λοιπές κοινωνικές ασθένειες είναι αποτέλεσμα γονιδίων. Οι φυλές χωρίζονται σε ανώτερες και κατώτερες.
Χίτλερ, «φυλετική υγιεινή», νόμοι Νυρεμβέργης, πρόγραμα Τ4, «αγνότητα του Γερμανικού αίματος»: η βιοϊατρική απάτη περί φυλετικής καθαρότητας, η πιο σκοτεινή και πιο εφιαλτική πλευρά της «ουτοπίας».

American Dream

Το αμερικανικό όνειρο ενσαρκώνει ουσιαστικά τον καπιταλιστικό παράδεισο, την κοινωνία της Αφθονίας, αναφέρεται στην χώρα της ευκαιρίας για τον καθένα ανεξάρτητα από καταγωγή και κοινωνική τάξη, με κατεύθυνση την επιτυχία κι ευημερία. Ανταγωνιστική εργασία, κέρδος, εμπόριο, η εκμετάλλευση της υπεραξίας ανάμεσα στην πρωτογενή παραγωγή και το τελικό προϊόν, ουσιαστικά στοιχεία του Καπιταλισμού.

Τα υλικά αγαθά έγιναν προσιτά στον μεγάλο πληθυσμό χάρη στη μαζική παραγωγή, η επιστήμη, η τεχνολογία αναπτύχθηκαν, η επικοινωνία, η πληροφορία απέκτησαν τεράστια δύναμη.

Ωστόσο, όλο αυτό είχε τεράστιο αντίκτυπο στη φύση και τον πλανήτη με την καταστροφή πολλών οικοσυστημάτων και της πολιτστικής παράδοσης των λαών.
Η διαφήμιση άγγελος και προφήτης, τέχνη εξιδανίκευσης του προϊόντος που το ταυτίζει με την επιθυμία, ο δέκτης επηρεάζεται διαρκώς από αυτή την μονομερή επικοινωνία, το εμπόρευμα γίνεται θέαμα, ένας τεχνητός παράδεισος που η κατανάλωση αποτελεί τη λύση σε κάθε επιθυμία. Ο άνθρωπος διαρκώς επιθυμεί και καταναλώνει, εξομοιώνται με τα υλικά αντικείμενα.

Οι μεγάλες προσδοκίες για συνεχή κατανάλωση κάποια στιγμή μοιραία φέρνουν την κατάρρευση, την φτώχεια, τη δυστυχία. Τα αναπόφευκτα όρια του υλισμού.

Τσιάπας

Το 1994 σε ολόκληρο το Νότιο Μεξικό με επίκεντρο την επαρχία Τσιάπα, οι ιθαγενείς ινδιάνοι Μάγια ξεσηκώνονται ζητώντας γη-τροφή-υγεία-εκπαίδευση από την κυβέρνηση. Πήραν το όνομά τους από τον Εμιλιάνο Ζαπάτα, ηγέτη της μεξικανικής επανάστασης του 1910.

Ηγέτης κι εκπρόσωπος του στρατού των Ζαπατίστα για εθνική απελεύθερωση (EZLN) ο κομαντέντε Μάρκος ο οποίος μέσω του διαδικτύου κάνει γνωστό τον αγώνα τους σε όλο τον κόσμο. Διδάσκει τη σημασία της ανεκτικότητας και του σεβασμού στην διαφορετικότητα.

Απορρίπτουν συμφωνίες με την κυβέρνηση και δημιουργούν «αυτόνομους δήμους και κοινότητες», οι οποίες λειτουργούν ακόμη και σήμερα με βάση την ιδεολογία τους που ονομάζεται Ζαπατίσμο (παραδοσιακές αρχές των Μάγια με στοιχεία μαρξισμού, ελευθεριακού σοσιαλισμού κι αυταρχισμού).

Οι κοινότητες αυτές είναι αυτο-οργανωμένες, λειτουργούν αμεσοδημοκρατικά και η ζώσα ουτοπία του Μεξικού.

Τεχνητοί Παράδεισοι

Το φουσκωμένο ταβάνι της Αφθονίας, στα ευημερούντα 60’s, έσκασε μαζί με τα κινήματα της νεολαίας εκείνης της εποχής. Η πάλη των γενεών «διαδέχεται» την πάλη των τάξεων. Η εξέγερση ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, το κίνημα των hippies άσκησαν έμπρακτη κριτική απέναντι στη βιομηχανία του πολέμου και σε μια κοινωνία όπου κυριαρχεί η σκληρότητα, η μοναξιά, το ατομικό συμφέρον κι απουσιάζει η φύση.

Την ίδια εποχή ο Άλντους Χάξλεϋ μιλούσε για τις «Πύλες της Ενότητας», ο Τίμοθυ Λίρι εξερευνούσε νέες μορφές συνείδησης μέσω παραισθησιογόνων ουσιών και ο Κάρλος Καστανέντα δίδασκε τη τελετουργία των σαμάνων. Πολλοί πειραματίστηκαν με τους χημικούς παράδεισους ψάχνοντας την υπέρβαση.

Η μπήτνικ και ροκ μυθολογία έστρωνε ένα λουλουδάτο χαλί που συναντούσε τα οράματα των σουρρεαλιστών, αλλά την ίδια στιγμή το εμπόριο ναρκωτικών άνοιγε τα πλοκάμια του παντού. Οι πόλεις της Δύσης γέμισαν με «ζόμπι» που εξαθλιώνονταν για μια δόση (μια κατάσταση που προκαλούταν κι επιτεινόταν κυρίως από την περιθωριοποίηση των ανθρώπων αυτών).


Η Ευτυχία δεν είναι κάτι που αρκεί να καταναλώσεις για να το έχεις!

Οικοτοπία

Οι ουτοπικές αφηγήσεις μιλάνε για έναν αρχέγονο παράδεισο πριν την έναρξη του Χρόνου. Ο Ρουσσώ μιλά για την επιστροφή στις ρίζες εκείνες, όπου εκεί όλα είναι εναρμονισμένα με τη φύση και τον νόμο του θεού. Οι Ρομαντικοί του 19ου μιλούν για την Αρκαδία, έναν εύφορο τόπο βουκόλων και ποιητών.

Στο μυαλό μας πάντα ένας απολεσθείς παράδεισος (η μήτρα της μάνας ή μια αρχέγονη κατάσταση διαβίωσης πριν την ανακάλυψη της γεωργίας και κτηνοτροφίας).

Ερωτοπία

Μήπως η πραγματική ουτοπία βρίσκεται εντός μας; Μήπως ο έρωτας είναι η ουτοπία του καθημερινού ανθρώπου; Ένας ακατάστατος νεαρός (κατά Πλάτωνα) γιος του Πόρου (πλούτου) και της Πενίας (φτώχειας). Άστεγος, σκανδαλιάρης, απρόβλεπτος.
Χωρίς τον Έρωτα δεν υπάρχει ζωή.

Πρώτη δημοσίευση:
Πάστα Φλώρα / 2017